ابن‌ولید ابوجعفر محمد بن حسن قمیاِبْنِ وَلیدِ قُمی، ابوجعفر محمدبن حسن بن احمد (د ۳۴۳ق/۹۵۴م)، محدث و فقیه امامی بود. ۱ - شناخت اجمالیتاریخ ولادت وی معلوم نیست، ولی از آن‌جا که از محمد بن حسن صفار (د ۲۹۰ق) بسیار روایت کرده [۱]
ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه»، ج۱، ص۴۳۴، همراه ج۴ فقیه (نک : ابن بابویه، در همین مآخذ).
و از سوی دیگر به قرینۀ عدم روایت مستقیم وی از احمد بن ابی عبدالله برقی (د ۲۸۰ق به بعد) می‌توان ولادت او را درحدود ۲۷۰ق تخمین زد.از جزئیات زندگی وی نیز چیزی نمی‌دانیم، اما باتوجه به عبارت نجاشی [۲]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۸۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷
قکه او را «شیخ القمّیین...» نامیده است و با بررسی مشایخ و شاگردان وی می‌توان نتیجه گرفت که ابن ولید زندگی خود را عمدتاً در قم گذرانده است.سعد بن عبدالله اشعری ، احمد بن ادریس قمی ، عبدالله برقی (د ۲۸۰ق) و احمد بن محمد بن عیسی اشعری (د ۲۸۰ق به بعد) می‌توان ولادت او را در حدود ۲۷۰ق تخمین زد. ۲ - مشایخسعد بن عبدالله اشعری ، احمد بن ادریس قمی ، عبدالله بن جعفر حمیری ، محمد بن یحیی عطار ، محمد بن ابی‌القاسم ماجیلویه و علی بن ابراهیم قمی از جمله مشایخ او بوده‌اند. [۳]
ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ص۲۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۹ق.
[۴]
ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه»، ص۵۱۵، همراه ج۴ فقیه (نک : ابن بابویه، در همین مآخذ).
[۵]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۸، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۶]
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۷۶، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
[۸]
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۰۲، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۳ - کسانی که از قمی روایت کردهاندمعروفترین کسانی که از وی روایت کرده اند، محمد بن علی ابن بابویه ، ابن ابی جید ، احمد بن شاذان ، جعفر ابن قولویه ، ابن داوود قمی و سلامه بن محمد ارزنی شایان ذکرند. [۹]
ابن قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات،ج۱، ص۱۵، جم،به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق.
[۱۰]
ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج۱، ص۲۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۹ق.
[۱۱]
ابن شاذان، احمدبن محمد، مائه منقبه، ج۱، ص۹۷، به کوشش نبیل رضا علوان، بیروت، ۱۴۰۹ق.
[۱۲]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۶۰، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۱۳]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۱۹۲، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۱۴]
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۵۶، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
هارون بن موسی تلعکبری نیز با مکاتبه از ابن ولید اجازۀ روایت گرفته است. [۱۵]
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۴۹۵، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۱۶]
دلائل الامامه، منسوب به ابن رتم طبری، ج۱، ص۱۴۱، نجف، ۱۳۸۳ق.
[۱۷]
دلائل الامامه، منسوب به ابن رتم طبری، ج۱، ص۱۴۳، نجف، ۱۳۸۳ق.
[۱۸]
دلائل الامامه، منسوب به ابن رتم طبری، ج۱، ص۱۸۷، نجف، ۱۳۸۳ق.
۴ - بررسی توثیقدر منابع رجالی بر وثاقت و تبحر وی در حدیث ، فقه و رجال تأکیدشده است [۱۹]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۸۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۲۰]
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۴۹۵، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۲۱]
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۱۵۶، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
[۲۲]
ابن داوود حلی، حسن بن علی، به نقل از ابن غضائری،الرجال، ج۱، ص۳۸۳-۳۸۴، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
ظاهراً ابن ولید دارای روش خاص در جرح و تعدیل رجال و نقد احادیث بوده و از روایت برخی از احادیث و کتب روایی به جهت «موضوع» دانستن آن‌ها یا جهات دیگر خودداری می‌ورزیده است. [۲۳]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۲۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۲۴]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۵۴، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۲۵]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۷۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۲۶]
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۷۱، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۲۷]
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۷۶، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۲۸]
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۲۹]
طوسی، محمد بن حسن،الرجال، ج ۱، ص۱۴۶، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۵ - دیدگاه رجالیابن ولید دربارۀ «غلوم» دارای آراء و نظرات خاصی بوده است. او مفهوم غلو را تا آن‌جا گسترش می‌داد که حتی اعتقاد به عدم وقوع سهو از نبی و امام را از نخستین درجات غلو می‌شمرد. [۳۰]
ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۶۰، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
[۳۱]
مفید، محمد بن محمد، «تصحیح الاعتقاد»، همراه اوائل المقالات، ص۶۳-۶۶، به کوشش زنجانی و چرندابی، تبریز، ۱۳۷۱ق.
از اینکه ابن ولید روایات مرسل را در نوادر الحکمه نپذیرفته [۳۲]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۴۸، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۳۳]
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ج۱، ص۱۴۵، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
شاید برآید که وی در این‌باره به «اصاله العداله» قائل نبوده است.اینکه آیا ابن ولید خود اینگونه نظرات را در قم رواج داده یا آن را از پیشینیان گرفته بوده، قابل مطالعه است، ولی به هر حال برخی از قمیان همانند ابن بابویه و حتی در در مواردی برخی از عراقیان چون ابن نوح سیرافی ، شیخ طوسی و نجاشی در جرح و تعدیل روات از او پیروی نموده‌اند. [۳۴]
ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۹۰-۹۱، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
[۳۵]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۱۶، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۳۶]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۲۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۳۷]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۴۸، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۳۸]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۷۷، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۳۹]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۳۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۴۰]
طوسی، محمد بن حسن، ج۱، ص۴۴۷، الرجال، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۴۱]
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ص۴۶۹، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۴۲]
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، ص۱۵۶، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۶ - فرزندانابن ولید فرزندی به نام ابوالحسن احمد داشته که از پدر روایت کرده و مفید، غضائری و ابن عبدون نیز از او روایت کرده‌اند. [۴۳]
مفید، محمد بن محمد، الامالی، ج۱، ص۱۱-۱۲، به کوشش حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
[۴۴]
طوسی، محمد بن حسن، ج۱، ص۵۸، «مشیخه»، همراه ج۱۰، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
[۴۵]
طوسی، محمد بن حسن، ج۱، ص۶۴-۶۵، «مشیخه»، همراه ج۱۰، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
احمد ظاهراً در بغداد اقامت داشته و چنان‌که در داستان ابوبکر بغدادی ــ که ادعای نیابت امام زمان (ع) داشته ــ نقل شده، وی از جانب پدر و جماعتی دیگر در بصره نیز حاضر می‌شده است. ۷ - آثاراز ابن ولید ۳ اثر می‌شناسیم که هیچ‌یک اکنون در دست نیست: ۱. الجامع [۴۷]
ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۹.
[۴۸]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۸۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۴۹]
طوسی، محمد بن حسن، ج۱، ص۱۵۶، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
ابن بابویه در مقدمۀ فقیه [۵۰]
ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
ضمن بر شمردن الجامع در شمار منابع کتاب خود، آن را از مراجع اصلی حدیث نزد محدثین معرفی می‌کند و اگرچه در آثار ابن بابویه نام این کتاب به تصریح جز در موارد معدودی [۵۱]
ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، ص۲۲۶، به کوشش هاشم حسینی طهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
نیامده، ولی بسیاری از روایات وی می‌تواند از این کتاب گرفته شده باشد.نسخه‌های الجامع تا سدۀ ۷ق/۱۳م و شاید مدت‌ها پس از آن نیز وجود داشته است. [۵۲]
ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال، ج۱، ص۱۱، تهران، ۱۳۲۰ق.
[۵۳]
ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، ص۱۳۹،نجف، ۱۳۶۸ق.
[۵۴]
آقابزرگ، الذریعه، ج۵، ص۲۹،.
۲.تفسیر القرآن . [۵۵]
ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۹.
[۵۶]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۸۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
[۵۷]
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۱۵۶، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه.
۳.الفهرست، که مورد استفادۀ نجاشی در رجال [۵۸]
نجاشی، احمدبن علی، الرجال، ص۳۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق
و طوسی در الفهرست قرار گرفته است.۸ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ، الذریعه. (۲) ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، به کوشش هاشم حسینی طهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق. (۳) ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۹ق. (۴) ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق. (۵) ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه»، همراه ج۴ فقیه (نک : ابن بابویه، در همین مآخذ). (۶) ابن داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش. (۷) ابن شاذان، احمدبن محمد، مائه منقبه، به کوشش نبیل رضا علوان، بیروت، ۱۴۰۹ق. (۸) ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال، تهران، ۱۳۲۰ق. (۹) ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، نجف، ۱۳۶۸ق. (۱۰) ابن قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق. (۱۱) دلائل الامامه، منسوب به ابن رتم طبری، نجف، ۱۳۸۳ق. (۱۲) طوسی، محمد بن حسن، الرجال، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۱۳) طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، نجف، ۱۳۸۵ق. (۱۴) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه. (۱۵) طوسی، محمد بن حسن، «مشیخه»، همراه ج۱۰، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۱۶)مفید، محمد بن محمد، الامالی، به کوشش حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق. (۱۷) مفید، محمد بن محمد، «تصحیح الاعتقاد»، همراه اوائل المقالات، به کوشش زنجانی و چرندابی، تبریز، ۱۳۷۱ق. (۱۸) نجاشی، احمدبن علی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. (۱۹)ابن ندیم، الفهرست. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ولید قمی»، ج۵، ص۱۸۹۱. |